اگر شعر فارسی را به دو مکتب عقل و عشق یا حال و قال تقسیم کنیم اخرین کتاب مدرسه عشق دیوان غزلیات شمس است . اینجا فقط شوریدگی و اشفتگی ، جنون و دیوانگی ، وجد و حال و شور و جوش و خروش می خواهد و بس . غزلیات شمس سر تا پا عشق است و حال ف جذبه است و شور .کلماتی است که در بحران اشفتگی و انقلاب احوال از مغزی متلاطم و روحی پر سودا بیرون جوشیده و حالات مختلف وصل و فراغ و نشاط و اندوه و افسردگیو خمود و وجد و سماع و پایکوبی و دست افشانی او را نشان داده است و بدین سبب جز برای سودا زدگان که نمونه ان احوال را دریافته باشند لذتی ندارد.

از جمله خصایص ادبی غزلیات شمس اوردن ردیف ها و انتخاب بحور مشکل است که به اصطلاح شعرا بحور نامطبوع می گویند نه به این معنی که ناپسند طبع باشد بلکه مراد اوزان نادره قلیل الاستعمال است که گویندگان کمتر پیرامون ان گشته باشند .موازنه سجع و ترصیع نیز در ابیات زیاد به کار رفته است بدون اینکه هیچ تصنع و تکلفی در ان راه یافته باشد در بحور معمول متداول نیز اغلب اوزانی را با سجع ها و قوافی و ردیف های مخصوص به کار برده که دارای ترکیب بندی غنایی است و با اهنگ ترانه ها و سرودهای رقص و سماع متناسب است مثل بحر رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن )

می و نقل این جهانی چو جهان وفا ندارد         

                                        می و ساغر خدایی چو خداست جاودانی

مددی که نیم مستم   بده  ان  قدح  بدستم

                                        که به دولت تو رستم ز ملولی  و گرانی

و بحر رجز مثمن مطوی (مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن )

نیست کند هست بیدل و بی دل و بی دست کند

                                              باده  دهد مست کند ساقی خمار مرا

ای دل قلاش مکن فتنه و پرخاش مکن

                                          شهره مکن فاش مکن بر سر بازار مرا

و بحر متقارب مثمن اثلم (فعلن فعولن فعلن فعولن )

بسیار   کوشی    تا     دل    بپوشی

                                           هر   جزوت  اینجا  بدهد  گوایی

چون نیست رختت چون نیست بختت

                                             زان  روی  سختت  ناید  گدایی

و بحور دیگر...

رابطه اوزان عروضی با الحان موسیقی و تناسب هر وزنی با یکی از مقامات و دستگاه ها و اهنگهای غناییو همچنین ارتباط و تناسب بحور و اوزان شعر با مقاصد و احوال و اغراض گویندگان و خوانندگان از قبیل شادی و اندوه و رثا و تهنیت و مدح و حماسه و وعظ و پند و اندرز و بیان قصص و حکایات رزمی و بزمی و امثال ان خود مطلبی است بسیار مهم که تاکنون چنانکه شاید و باید درباره ان تحقیق نشدده است . اگر غزلیات مولوی و سایر غزلسرایان فرسی را مخصوصا از نظر اوزان و اهنگها بررسی کنند نکات و دقایق مهم کشف می شود که برای فرهنگ ملی ما مخصوصا رشته موسیقی و شعر و ادبیات بسیار مفید خواهد بود .