گروه فرهنگی / حوزه ادبیات و کتاب
89/04/26 - 16:16
شماره:8904260515
26/4/1389
مریم غفاری‌جاهد در گفت‌و‌گو با فارس:
شعر در دوره مشروطه برای نخستین بار از دربار خارج و مردمی شد
خبرگزاری فارس: یک استاد ادبیات با اشاره به این که شعر در دوره مشروطه برای نخستین بار از دربار خارج و مردمی شد، گفت: مشروطه در ادبیات تاثیر‌گذار و مهم بود، این دوره ادبیات را زیر و رو کرد و یک نقطه عطفی در تاریخ ادبی ایران است.
مریم غفاری جاهد، کارشناس ارشد ادبیات فارسی، مدرس دانشگاه در گفت‌و‌گو با خبرنگار فارس درباره ادبیات عصر مشروطه گفت: صد سال پیش تحولاتی سیاسی در ایران رخ داد که در بسیاری از امور تأثیرگذار بود یکی از مواردی که بر اثر این تحول تغییر اساسی کرد، محتوای نوشته‌ها و اشعار بود چراکه هر اتفاقی در کشور رخ دهد شاعر در شعرش آنها را منعکس می‌کند.
به گفته این استاد دانشگاه، حکومت باعث می‌شود نویسنده‌ای بتواند سخنش را مستقیم و یا در هاله‌ای از ابهام بیان کند. شعرایی که در این عصر تسلیم اوضاع سیاسی شده و در شعر خود سیاست را دخالت دادند گاه تاثیری مستقیم در تحریک مردم برای انتخاب نوع حکومت داشتند.
غفاری جاهد در ادامه اظهار داشت: یکی از مهمترین دوره‌های ادبی ایران دوره مشروطه است در این دوره ، نخستین بار شعر از دربار خارج شد و مردم مورد خطاب قرار گرفتند. از این رو به دلیل تغییر مخاطب، در ساختار و محتوای ادبیات نیز تغییرات بسیار مهمی ایجاد شد.
* تا پیش از مشروطه، قصیده وسیله مدح و وصف بود
به گفته این مدرس ادبیات، در شعر زمان مشروطه قصیده که پیش از این دوران، وسیله مدح و وصف بود وسیله بیان احساسات ملی و انتقادهای سیاسی واجتماعی شد. غزل در ادبیات سبک مشروطه وسیله تحریک افکار عمومی و ترویج اندیشه آزادیخواهی و میهن دوستی و بیان مطالب سیاسی شد.
وی در ادامه با اشاره به ادبیات عصر مشروطه عنوان کرد: هنگام اوج مشروطه خواهی مردم، شعرا و نویسندگان از هر طبقه‌ای، با مردم یکی شده از زبان کوچه و بازار الهام گرفتند و شعر ساختند و تمام پل هایی که به گذشته ختم می‌شد شکسته شد، هر چند هنوز برخی از شعرا به اقتضای حال و مقام، در وصف شاه نیز می‌سرودند؛ اما آنهم یک بازی سیاسی برای باقی ماندن بود.
به گفته جاهد، دوران مشروطیت، نقطه عطفی در تاریخ و ادب ایران بود. تغییراتی که در این زمان، در اوضاع کشور پدید آمد مستقیما بر ادبیات تاثیر گذاشت. گر چه از سال‌ها پیش، جرقه‌های ساده نویسی زده شد، اما تغییر اساسی در محتوا، از این زمان آغاز شد، تا پیش از این شعرا در دربارها مدح پادشاه می‌گفتند و از صلات و جوایز برخوردار می‌شدند.
وی ادامه داد: این کار دو حسن داشت اول اینکه شاعر از این راه زندگی می‌گذراند و دوم اینکه آثار او توسط دربار، حفظ و منتشر می‌شد؛ محیط خارج از دربار قابلیت درک شعر را نداشت و پیچیده گویی و آرایش های لفظی که خوشایند ادبا و سلاطین بود به شاعر امکان ساده گویی نمی‌داد. اما به یکباره این اوضاع دگرگون شد و دلایل متعدد موجب تحول عظیم در امور مملکتی شد حضور امیر کبیر و تأسیس دارالفنون و فرستاده شدن برخی از متفکران برای تحصیل به اروپا و آشنایی با روش‌های دیگر زندگی، چشم و گوش ایران را به سوی ندیده‌ها و نشنیده‌ها گشود.
* در دوره مشروطه انواع قالب‌ها از قبیل انواع مربع، مخمس و مستزاد رواج یافت
جاهد با تاکید بر اینکه میان مردم و دربار اختلاف وجود داشت تاکید کرد: کشمکش‌هایی که بین دربار و مردم پدید آمد، تغییر حکومت قاجار و شکستن اقتدار شاهان، که تا آن زمان همه کاره بودند و مصداق «الناس علی دین ملوکهم» در جامعه اجرا می‌شد، همه باعث شد که ادبا از دربار نا امید شده به میان مردم بیایند اما اگر به همان سبک و سیاق قدیم باقی می‌ماندند نه خود در میان مردم جای داشتند و نه شعرشان طلبه‌ای داشت.
وی در ادامه با اشاره به ویژگی‌های سبکی این دوره اظهار داشت: در این دوره به لحاظ ساختاری با تغییر وزن مواجه هستیم. همچنین مسائل سیاسی و اجتماعی، مسخره کردن نظام موجود، آزادی خواهی، وطن دوستی و غیره گاه موجب عوض شدن فرم شعر و حتی وزن و قافیه شد. نخستین پیامد تجدد ادبی، رواج انواع قالب های غیر مرسوم شعری از قبیل انواع مربع، مخمس و مستزاد بود.
این مدرس ادبیات تصریح کرد: از دیگر ویژگی‌های این دوره رواج انواع ادبی از قبیل نمایشنامه، روزنامه و نقد ادبی است که در این دوره رونق می‌گیرند. وی با اشاره به این مطلب که در دوران پیش از مشروطه رمان نداشتیم خاطرنشان کرد: رمان و روزنامه‌نگاری در این دوره رواج یافت، که علت آن اتفاقاتی است که پیش از مشروطه رخ داده و در ادبیات تاثیر گذاشته بود، از جمله این اتفاقات می‌توان به تأسیس دارالفنون و چاپخانه‌ها و رفتن روشنفکران به غرب و تاثیر از ادبیات انجا اشاره کرد.
وی اضافه کرد: شاعری نوگرا همچون ملک الشعرای بهار که علی رغم مردم گرایی و وطن پرستی قصاید متعددی برای رضا شاه سروده است یکی از آنهایی است که توانست هم به ادبیات خدمت کند هم حامی مردم باشد همزمان با اشعار دو پهلوی خود دل شاه را به دست آورد.
* ادبیات مشروطه به علت روشنگری به وجود آمد
جاهد ادامه داد: در این زمان عده‌ای از متفکران برای تحصیل به اروپا سفر کردند، این موضوع سبب شد ایرانیان با روش‌های نوین زندگی آشنا شوند و با تغییر حکومت تمامی این مسایل در ادبیات کرد.
این مدرس دانشگاه ابراز داشت: تغییرات حکومتی و تغییرات در سیاست کشور باعث تغییرات اجتماعی مهمی می‌شوند و بنابراین تمام این تغییرات در ادبیات تاثیر می‌گذارد و باید دانست سرچشمه تغییرات ادبی، تغییرات سیاسی و حکومتی و اجتماعی است.
جاهد در ادامه با ارائه تعریفی از ادبیات سیاسی افزود: متفکرین مشروطه در تعریف ادبیات سیاسی چنین تعبیراتی دارند: «منظور از ادبیات سیاسی، آنچنان ادبیاتی است که به صورت حکومت و اشرافیت پنجه می‌کشد و تمام مظاهر معنوی آنها را به باد حمله می‌گیرد»؛ ادبیات سیاسی با حکومت سر و کار دارد، روشنگرانه و خطاب به مردم است.
غفاری جاهد با اشاره به علت به وجود آمدن ادبیات مشروطه افزود: ادبیات مشروطه به علت تحریم کردن و روشنگری به وجود آمد، از دیگر ویژگی‌های این دوره اینکه به دلیل مخاطب بودن مردم شعرا ناچار به ساده‌گویی و به کار بردن عبارات طنز‌آمیز شدند.
این مدرس دانشگاه اظهار داشت: ادبیات مشروطه در جریان جدال با ادبیات کهنه جان می‌گیرد و به همین دلیل هم از نظر شکل و هم محتوا نو و سنت شکن است. متفکرین مشروطه اصرار دارند که کلام را از قصرهای باشکوه اشرافی بیرون بیاورند و به خدمت مردم کوچه و بازار بگمارند.
وی ابراز داشت: در این دوره شاعران از دغدغه‌های مردم مانند: گرسنگی، فقر، تعدد زوجات، حقوق زنان، مدارس جدید و مسایل که مردم با آن درگیر بودند، سخن می‌گفتند، البته مسائلی که در جنگ جهانی به وجود آمد نیز به ادبیات راه یافت.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در دوره‌های گذشته دربار مخاطب شاعران بود، تصریح کرد: در دوره‌های قبل به دلیل مخاطب بودن دربار به این صراحت مسایل حکومتی در ادبیات به کار نمی رفت و هدف شاعران آن دوره تنها صله گرفتن و خوشامد پادشاه و دربار بود و اظهار فضل در برابر دیگران و گاهی نیز به نصیحت گویی متوسل می شدند،اما شاعران در این دوره اظهار فضل نمی‌کنند و اغلب سعی بر بیان واقعیات دارند. ادبیات در دوران مشروطه از حالت آسمانی خود خارج شد، در این زمان مسائل عرفانی و مذهبی جایگاهی ندارد .
* خطاب شعر در دوره مشروطه مردم بود
وی در ادامه با اشاره به شعرای پیشین افزود: تعداد زیادی از شعرای دوره‌های گذشته مانند: «حافظ» اجتماعی بودند حتی در شعر انوری هم مسایل اجتماعی دیده می‌شود، اما مانند دوره مشروطه خطاب آنها مردم نیستند چرا که گفتارهای عامیانه در شعر آنها به این گستردگی وجود ندارد، اما در دوره مشروطه مسایل عامیانه فراوان است.
غفاری جاهد با اشاره به مهمترین شعرای عصر مشروطه بیان کرد: «اشرف‌الدین گیلانی» یکی از مهمترین شعرای این دوره است؛ از ویژگی‌های شعری او اینکه زبانی نزدیک به زبان مردم دارد، گیلانی شاعری است که تمام مردم اعم از کوچک و بزرگ، باسواد و بی‌سواد شعرهایش را می‌خواندند. از دیگر شاعران مهم این دوره می‌توان به نام «دهخدا» اشاره کرد.
وی با اشاره به مطالب منتشر شده تاثیر گذار دوره مشروطه خاطر نشان کرد: «چرند و پرند» نیز یکی از نوشته‌های بسیار خوب است که در روزنامه‌ها چاپ می‌شد و مسایلی را بیان می‌کرد که تاثیراتی بر مردم داشت. چرند و پرند بازگو کننده مسایل جامعه و حکومت است و مطالب ان نزدیکی فراوانی به سروده های اشرف الدین دارد .
این مدرس دانشگاه درباره تداخل ادبیات مشروطه با ادبیات کهنه پیش از خود بیان کرد: این دوره با دوره کهنه پیش از خود تداخل نداشت، در دوره مشروطه ادبیات دوره قبل هم به کار می‌رفت و شاعرانی مانند بهار هم شعر کلاسیک می‌سرودند و هم مدح رضاشاه و پهلوی را می‌گفتند و از سوی دیگر شعرهایی با مضامین رایج این دوره همچون وطن دوستی نیز سروده می‌شد.
وی همچنین تاکید کرد: عده‌ای دیگر از شعرا از این تغییرات کاملا به دور بودند و به دلیل اینکه هنوز هم دربار وجود داشت و از بین نرفته بود به روش قبلی خود به ادامه می‌دادند. اما بسامد شعر در این دوره مسایلی است که عنوان شد، عده‌ای از شعرا مانند اشرف‌الدین گیلانی کاملا در سبک شعر مطیع دوره مشروطه بودند، اما شاعرانی چون عارف قزوینی و عشقی هم شعر کلاسیک و هم شعر جدید می‌گفتند.
* در شعر مشروطه صدای بسیار کمی از شعر کلاسیک و درباری شنیده می‌شود
وی افزود: در شعر مشروطه صدای بسیار کمی از شعر کلاسیک و درباری شنیده می‌شود.وی با اشاره به نام فرخی‌یزدی اضافه کرد: شاعر دهان دوخته «فرخی یزدی» که مدیر روزنامه «طوفان» نیز بود، اغلب شعرهایش را در کوچه و خیابان می‌خواند، به این صورت که مردم دورشان جمع می‌شدند و این شاعران شعر خود را می‌خواندند و اغلب شعرهایشان تحریک کننده بود.
غفاری جاهد درباره میزان تحول و تأثیر پیشرفت ادبیات خاطرنشان کرد: مشروطه در ادبیات خیلی تاثیر‌گذار و مهم بود. این دوره ادبیات را زیر و رو کرد و نقطه عطفی در تاریخ ادبی ایران است.
وی با قیاس درباره ادبیات مشروطه و پیش از ان اظهار داشت: اگر ادبیات دوران مشروطه را با پیش از آن مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که در دوره‌های گذشته کلمات دشوار فراوان به کار رفته است. اما در دوران مشروطه سادگی کلمات بسیار مهم تلقی می‌شد و برای بیان حرف‌ها، سبک به سوی سادگی پیش رفت.
وی افزود: سادگی زبان و سادگی محتوا یکی از ویژگی‌های مهم دوران مشروطه است و این مسئله تغییرات فراوانی ایجاد کرد. اما از دیگر ویژگی‌های مهم این عصر دوری از صنایع ادبی است.
این استاد دانشگاه با تأکید بر روانی کلام شاعران تصریح کرد: شعرا در این دوره از واژگان عامیانه و کوچه و بازاری استفاده می‌کردند که برای مردم آشنا و برای کودکان نیز جالب بود. شاعری چون گیلانی در اغلب بندهای مسمط‌هایش از ضرب‌المثل‌های معروف استفاده می‌کرد، که این کار او برای مردم نیز بسیار جالب بود.
* دوره مشروطه سبب آشنایی مردم با ادبیات شد
وی ادامه داد: مردم در این دوره با ادبیات آشنا می‌شوند و همین امر باعث پیشرفت در این زمینه می‌شود، مردم عادی به ادبیات رو می‌آورند که پیش از آن این اتفاق نیفتاده است. کنایات مهمی در زبان مردم وجود داشت که در دوره‌های قبل به دلیل استفاده نکردن شاعران مسکوت مانده بود، اما در این دوره از بسامد بالایی برخوردار شد.
غفاری جاهد در ادامه با اشاره به رمان‌های نوشته شده به تقلید از غرب ابراز داشت: رمان‌هایی در این دوره به تقلید از غرب نوشته شده‌اند که مسایل اجتماع در آن آمده است. رمانی مانند «تهران مخوف» مشفق کاظمی مسایلی مانند: حقوق زنان را مطرح کردند. تحولات ادبی در این دوره بسیار زیاد است. این تغییرات به حدی زیاد است که می‌توان گفت در تمام جزئیات زندگی مردم و ادبیات تغییرات کلی به وجود آورده است.
وی درباره میزان تأثیر شاعران معاصر از این دوره افزود: سادگی آن دوره باقی مانده است. البته شعرا دوباره به سوی مشکل کردن و ابهام پیش می‌روند؛ اما سبک آن دوره مثل این است که تاریخ مصرف داشته و گذشته و در این دوره شاعری نداریم که در شعر تا ان حد ضرب‌المثل و کنایات و جملات کوچه بازاری بیاورد و شعرش به این شکل تحریک‌کننده باشد.
وی درباره تاثیرات سیاست بر فرهنگ ابراز داشت: هر تغییری در سیاست ایجاد می‌شود روی مردم تاثیر می‌گذارد. ادبیات هم وامدار جامعه و سیاست است. هر اتفاقی که در اجتماع و سیاست کشور رخ دهد در نوشته‌ها و سروده‌های شاعر انعکاس پیدا می‌کند. در دوران قبل هم به همین صورت بود، حافظ در دوران شاه شجاع که اختناق کمی حاکم بود حرف‌هایش را مستقیم بیان می‌کرد، اما در دوره امیر مبارزالدین به گونه‌ای دیگر سخن می‌گوید. در حال حاضر هم اینگونه است. سیاست بر اجتماع بسیار تاثیر‌گذار است. فقر مردم اعم از فقر فرهنگی و مادی و سیاست‌های خارجی در ادبیات تاثیر می‌گذارند و این مسایل بسیار مهم است.
وی با بیان رویکرد به ادبیات مشروطه افزود: متاسفانه در رشته ادبیات از دوره مشروطه کمتر سخن می‌رود، بنده خود کارشناس ارشد ادبیات هستم در ابتدا مطالبی کم از مشروطه می‌دانستم اما با مطالعات شخصی خود به مروز با آن آشنا شدم، چرا که به ادبیات مشروطه اصلا اهمیت داده نمی‌شود و تنها در حد تحقیقات محققان بود این موضوع باقی مانده است، حتی ادبیات مشروطه در دانشگاه‌ها هم تدریس نمی‌شود تنها در دانشگاه دو واحد اختصاص به ادبیات معاصر دارد و در این دو واحد، شاعران صد سال اخیر بررسی می‌شوند و سهم کمی به ادبیات مشروطه اختصاص دارد .
