شرح یکی از غزل های شهریار

جوان 23 ساله ای را فرض کنید به نام شهریار . تقریبا حدود سال 1308 شمسی که دانشجوی دانشکده ی پزشکی است . در یکی از خانه های تهران دو اتاق با یک مهتابی در اختیار دارد . در این خانه دختر با ذوق و با عاطفه ای هم هست به نام لاله که قسمتی از کارهای منزل شهریار را بدون توقع مزدی به عهده گرفته. این همان لاله است که شهریار چندین سال بعد که از سفر خراسان برگشت او را مرده یافت و در سر خاک او غزل بسیار لطیفی ساخت به مطلع "بیداد رفت لاله ی بر باد رفته را".

این روزها معشوقه ی شهریار با صد ها داستان شور انگیزی که برای آیندگان طراحی کرده تازه دارد از چنگش به در می رود . دو هفته است که همدیگر را ندیده اند . شهریار با اضطراب و انقلاب فوق تصوری دست به گریبان است . روزها بلکه شب ها هم متصل می دود و می رود بهجت آباد (محل گردش های سابق) دوباره دیوانه وار می آید منزل . اینجا که هست معشوقه را آنجا ، آنجا که هست اینجا می پندارد، اما به قول بابا طاهر (اگر دردم یکی بودی چه بودی )شهریار نه تنها معشوقه را از دست داده بلکه سه نفر رفیق موافق هم که تاکنون داشته به هیچکدام دسترسی ندارد .

1-   مرحوم سید ابوالقاسم شهیار که همشهری و صمیمی ترین دوست شهریار است . تقریبا تمام خوشی ها و تفریحات شهریار که مستلزم مخارجی هم ممکن است باشد دور محور شهیار می چرخد ، به وسیله شهیار است که شهریار پیش یک عده رجال وقت معرفی شده و باز به وسیله اوست که در یک مجلس حال با قمر الملوک وزیری محبوبترین خواننده ی عصر آشنا شده و غزل معروف خود (قمر اینجاست ) را ساخته و به دهن ها افتاده . شهیار عضو دربار است و جوانی است خونگرم و فعال و خیلی با ذوق که از اشعار شهریار هم نسخه بر می دارد و کتابچه ای ترتیب داده (دیوان کوچک شهریار که در سال 1309 چاپ شده گرد آورده ی مرحوم شهیار بود .) اما در این موقع که شهریار احتیاج به توجه بیشتری دارد طفلک شهیار هم مریض و مسلول شده و برای تغییر آب و هوا به مازندران رفته ( شهریار بعدها که شهیار مرحوم شده در رثای او می گوید :

او سایه ی خدا بود پشت و پناه ما بود     تا سایه ی خدا باد پشت و پناه شهیار

2- نگارنده (زاهدی ) که گرفتار امتحانات مدرسه و تهیه ی مقدمات سفر اروپا برای تحصیل هستم و دیگر هیچ .

3- جوانی است به اسم کریمخان که اهل ذوق و ادب است و بسیار اصیل و نجیب ، اما نازک نارنجی و زود رنج . انو هم مثل اینکه طاقت خل بازی های شهریار را نداشته قهر کرده رفته و در تهران هم نیست ( شهریار می گوید خدا وقتی بخواهد یکی را به سوی خود بکشاند هر در امیدی که به سوی خلق باز می شود به رویش می بندد.) در چنین ایامی یک روز نزدیک غروب که شهریار باز سراسیمه وارد منزل می شود،لاله به او مژده می دهد که فلانی آمد اینجا و مقداری هم منتظر شما شد چون عجله داشت رفت اما گفته شاید برای ساعت نه شب بتوانم باز سری به شما بزنم لاله با تاسف اضافه کرد که پیراهنش را هم برد . گفت این پیراهنم وقتی من نباشم شهریار را آزار خواهد داد .(پیراهنی که پارچه ی آنرا خود شهریار انتخاب کرده بود. )

شهریار مثل اینکه دری از بهشت امید به رویش باز شده باشد اشک شوقی سر داد و در انتظار ساعت نه شب ماند . اما سخت بیقرار مخصوصا از رفتن پیراهن که حکم پیراهن یوسف را داشت سخت ناراحت بود .

شب شد لاله آمد چراغ نفتی شهریار را روشن کرد و گذاشت وسط اتاق ، خواست برود شهریار گفت در و پنجره ها را باز کن دارم خفه می شوم . با اینکه هوا منقلب بود لاله ناچار اطاعت کرد .

ساعت نه شب داشت نزدیک می شد که باد زد و چراغ را خاموش کرد. شهریار این را هم به فال بد گرفت و با خود گفت (دیگر کار از کار گذشته )لاله آمد چراغ را روشن کند شهریار گفت نکن اگر او آمد روشن می کنم لاله گفت شامت حاضر است . شهریار گفت اگر او آمد می خوریم . اما آنشب تا صبح چراغ خاموش و شام نخورده ماند زیرا او نیامد و نیامد که نیامد ، او نیامد اما شهریاری هم ساخت که چراغ دلها به او روشن شد .

آن شب شهریار با یک پتو روی فرش دراز کشید و با تب و لرز شدیدی که به جانش تاخته بود شب عجیبی را سحر کرد . نزدیکی های صبح بود که شمع شاعرانه ی خود را روشن کرد و این غزل را نوشت :

بوی پیراهن

اَشَــمُّ رایِحـــةَ یوسفـــــی و کیـفَ شَمـــیم  

                                             عجب که باز نمی آیم از ضلال قدیــــــم

چون موضوع پیراهن معشوقه در بین است به یاد پیراهن یوسف افتاده و غزل خود را با اشاره به قصه ی یوسف آغاز می کند .

اسیر بیت حــزن گو دریـــچه هـا بگشای 

                            اَشَمُّ رایِحةَ یوسفـــی و کیــــفَ شَمیــــم  

در این بیت اشاره به باز کردن در و پنجره ها شده است .

به بوی زلف تو جان وعده داده ام اینک 

                          چـراغ عــمر نهادم به رهگــذار نسیــم

در این بیت به خاموش شدن چراغ هم اشاره شده است

حدیث روی تو می گفت لاله با دل من

                           که داغ دل کُنَدم تازه یاد عهــــد قدیـــم

اشاره به صحبت هایی که لاله با او کرده و آمدن معشوقه را مزده داده است اما نتیجه جز داغ دل نیست .

خدایــــــرا مســـتان یادگار عشق از من

                           که در فراق تو نه یار دارم و نه ندیـــم

اشاره به پیراهن معشوقه که از منزل او بیرون رفته و همچنین یارانی که در کنارش نیستند .

شکنجه ی شب هجران به زیــر پنـجه ی عشق  

                           فـشار قبـــر به یاد آرد و عذاب الـــــیم

بیخوابی و تنهایی و تاریکی شب و تب چهل درجه در حالیکه خود را در پتو پیچیده و می خواهد عشق آتشینی را زنده به گور کند الحق جز عذاب قبر تشبیه و تعبیری ندارد .

شکسته کشتی طوفانــــــــی ام شباهنگام

                                            بــه دست کــشمکش گردبادها تسلـــــیم

شکستی که خورده طوفانی که این حادثه در روحیه ی او بر انگیخته و بلا تکلیفی که باید دستخوش حوادث بشود در این بیت نقاشی شده است.

کجایی ای خط سبزت به پشت خاتم لعل

                          نوشته آیه ی یحیــی العــظام وهی رمیــــم

در این بیت به دوست خود مرحوم شهیار اشاره کرده که اگر او بود در این موقع می توانست با نوازش های خود دل مرد ی او را زنده کند .

رقم به شیوه ی چشم تو می زنم به بیاض 

                           که نسخه ای بستانی از این سواد سَقیــم

باز اشاره به مرحوم شهیار و همینطور اشاره به نگارنده دارد که هر دو از اشعار او نسخه بر می داشتم .

همای عشقم و از خُـلـدم آبخـور بر کـند

                           هـــــوای همت پرواز تا بدیــــن اقلیـــم

اشاره ضمنی است به اینکه از تبریز بار سفر بسته و به تهران آمده .

فغان که چرخ نگون بخت حرمتم نشناخت 

                         کــه میهمان بکشد کـــاسه ی سیاه لئیــــــم

اشاره به کم محلی و خُلف وعده ای که دیده و حتی خطر جانی که برایش پیش آمده و همینطور پیشگویی حوادث بعدی است که در بیوگرافی شهریار اشاره شده .

اَهادیا به کریــــم و قــــد هُدیتُ لئــــام

                           امان که دادِ دل من ده ای خدای کریم

اشاره ضمنی به دوست خود کریمخان کرده و رنجشی که از او داشته رسانده است .

من از صَوامع کاخ رفیـــع معرفتم 

                            که در مقابل ان آسمان کــند تعظیـــم

من آن فرشته ی قــدس حدیقــــه ی خلـدم 

                             که حالیا شده ام در شرابخانه مُقیـــم

به شهریاری مُلک سخن برندم نام    

                             برای خاطر لطف کلام و طبع سلیـم

این سه بیت در آن تاریخ که شهریار این غزل را ساخت فقط یک غلو و مبالغه ای به نظر می آمد که شاعر برای تسلی دل رنجدیده ی خود بر زبان آورده باشد اما امروز معلوم می شود که حقا یک الهام و پیشگویی از یک حقیقت مسلم بوده .

تهران بهمن ماه 1327

لطف اله زاهدی

" از مقدمه ی جلد اول دیوان شهریار چاپ 1376انتشارات نگاه "

نـــالم از دست تو ای نـــاله که تاثیــــــــر نکــــــردی    

              گر چــــه او کرد دل از سنگ تو تقصیر نکــــــردی

شــــــرمسار توام ای دیده از این گریـــــه خــــونین    

              که شدی کور و تماشای رخش سـیر نکــــــردی

ای اجل گر ســـر ان زلـــــــف درازم به کــــــف افتد   

              وعده هم گر به قیـــامت بنهی دیــــر نکـــــــردی

وای از دست تــو از شیوه عاشـــق کــــــش جانان   

              که تو فرمــــان قضــــا بودی و تغییــــر نکــــــردی

مشکل از گیـــــر تو جــان در برم ای ناصح عــــــاقل   

              که تو در حلقــه زنجیـــــر جنون گیـــر نکــــــردی

عشق همدست به تقدیر شد و کار مرا ساخـــــت     

              برو ای عـــــقل که کاری تو به تدبیــــر نکــــــردی

خوشتر از نقش نگاریـــن مــــن ای کلـــک تصـــــــور  

              الحق انصــــاف توان داد که تصویــــــــر نکـــــردی

چه غروری است در این سلطنت ای یوسف مصری    

               که دگـــر پرسش حــــال پدر پیــــــــر نکـــــــردی

شهریـــــارا تو به شمشیـــــر قلـــــم درهمــــه آفاق    

             به خدا ملک دلـــی نیست که تسخیر نکــــــردی