اکنون که در میکده بسته است به رویم         

                                         بهتر  که  غم خویش  به خمار  بگویم

           من  کشته  ان  ساقی  و  پیمانه   عشقم   

                                      من  عاشق  دلداده   ان   روی   نکویم

           پروانه  صفت  در  بر  ان شمع بسوزم         

                                        مجنونم  و  در  راه  جنون بادیه  پویم

           راز  دل  غمدیده  خود  با   که   بگویم  

                                      من  تشنه  جام  می  از ان کهنه سبویم

           بردار  کتاب  از  برم  و  جام  می  اور     

                                        تا انچه که در جمع کتب نیست  بجویم 

         از  پیچ  و  خم  علم و خرد رخت ببندم

                                  تا  بار  دهد  یار  به  پیچ  و خم  مویم

حیدر بابا معروفترین شعر شهریار به زبان ترکی سروده شد این منظومه طولانی و دارای بندهای 5 مصراعی است . اینک بندهایی گزینش شده از این منظومه را به همراه ترجمه فارسی می خوانیم :    

شهریارا تو به شمشیر قلم در همه افاق            به خدا ملک دلی نیست که تسخیر نکردی

نام شهریار فرزند نامدار تبریزسال هاست که از مرزها ی ایران گذشته و درچهار گوشه گیتی هر جا که از ادب فارسی و زبان حافظ و سعدی و فردوسی سخنی می رود از لاهور و کشمیر و پیشاور و کراچی تا مدرسه السنه شرقیه پاریس و مکتب تتبعات شرقی و افریقایی لندن و از فرانکفورت و توبینگن تا راهروهای دانشگاه هاروارد زبانزد پارسی شناسان است . دیر زمانی است که نام شهریار با حدیث ادب معاصر ایران عنان بر عنان می رود و شعر پارسی معاصر، با دیوان و اثار شهریار پیوندی استوار و نا گسستنی دارد .

باری با این تفاصیل انتظار می رود برای نشان دادن چهره هایی چنین معروف ، دقت و امانتداری بیشتری صرف شود . هنگامی که شنیدیم سریال شهریار در حال ساخت است خوشحال شدیم که شاعر محبوب اذربایجانی مان و چهره یار اشنای دیار عاشقان را دوباره زنده می کنیم و چند صباحی با  خاطرات زندگی پر نشیب و فراز او روزگار یکنواخت را سپری می کنیم . قسمتهای ابتدایی و میانی سریال بسیار خوب و خوش ساخت و هنرمندانه بود دوره جوانی شهریار توانست افت و خیز های زندگی او را نشان دهد هر چند تحریفی بزرگ در نام دوست صمیمی اش ابوالقاسم شهیار صورت گرفته و به قاسم شیوا تبدیل شده بود و هیچ اعتراضی هم نشنیدیم که بلند شده باشد ،اما بخش های اخری این سریال که سنین میانسالی و پیری بود انقدر فشرده و غیر واقعی و پر از تحریف بود که اگر اصلا نبود بهتر بود . گویا یکدفعه شهریار عوض شد و ان فرد قبلی نبود .به ویژه که در ازدواجش نیز واقعیت معلم بودن و خویشاوند بودن همسرش نادیده گرفته شده وی را فردی بی سواد و عامی در نظر اورده با ان وضع فلاکت بار نشانش دادند که موجب اعتراض فرزندانش شد . ایا بهتر نبود پیش از ساخت سریال با فرزندان که نزدیکترین افراد به وی و همسرش بودند مشورتی می شد که چنین اشتباهی صورت نگیرد ؟ باری سالهای پایانی عمر شهریار چنان به سرعت گذشت که تحولات رخ داده در وی چندان ملموس نبود علت تغییر رفتار این شاعر و مشکوک بودن به هر چیز و هر کس باید به شکلی ملموس به تصویر کشیده می شد تا روند طبیعی خود را داشته باشد . در این قسمتها دیگر از فرزندان خبری نیست معلوم نیست چه شده به کجا رفته اند .در ضمن انطور که از دیوان شهریار بر می اید و شعری که در رثای ثریا سروده شده؛ ثریا پیش از او مرده است . از شهریار که گذشت کاش برای ساخت زندگی شاعران بعدی شاهد چنین سهو هایی نباشیم .

در اینجایکی از اشعاری که شهریار برای دوست صمیمی اش « ابوالقاسم شهیار » که در جوانی بر اثر مرض سل در گذشته سروده است با هم می خوانیم :

ایینه ام     شکسته    بی روی  ماه   شهیار             از  بخت  بد   کشیدم   یک  عمر  اه   شهیار

هر گه که  دادم از دل دستی به دوستداری               گویی  که  شرمم  امد  از  روی ماه   شهیار

دیگر   کمان  ابرو   دیدن    نمی     توانم               گویی  که  در  کمین  است تیر   نگاه شهیار

شب چون خیالش اید خوابم گریزد از چشم               یارب  که  گل بریزد  در   خوابگاه   شهیار

او  رحمت  خدا  بود   پشت  و پناه  ما بود               تا  رحمت  خدا  باد  پشت  و   پناه   شهیار

یارب گرش گناهی است ازمن به دیده منت               اری  به  اشک  حسرت  شویم  گناه   شهیار

ای  کاش  از  این  سفر  بود امید بازگشتن              بیچاره من که مانده است چشمم به راه شهیار

خمریه سرایی در ادبیات فارسی سابقه ای طولانی دارد خمریه شعری است که در آن از شراب و نحوه ساخت آن و خواص و ویژگی هایش صحبت می شود .بشار  مرغزی شاعر قرن چهارم خمریه ای دارد که پس از خمریه رودکی قدیمترین است و به احتمال در خمریه منوچهری تأثیر داشته است .

رز    را   خدای   از     قبل   شادی   آفرید      شادی  و  خرمی  همه  از  رز  بود پدید

از   جوهر  و  لطافت   محض   آفرید   رز      آن  کاو  جهان  و  خلق  جهان را بیافرید

از رز بود طعام و هم  از  رز   بود  شراب      از  رز  بود  نقل  و  هم  از رز بود نبید

شادی فرخت و خرمی آنکس که رز فرخت     شادی خرید و خرمی آنکس که رز خرید

انگور  و  تاک  او  نگر  و  وصف  او  شنو      وصف  تمام  گفت  ز من  بایدت   شنید

آن  خوشه  بین  فتاده  بر  او  برگهای   سبز     هم  دیدنش  جسته  و  هم  خوردنش لذیذ

روزی  شدم  به  رز  به نظاره  دو چشم من      خیره  شد  از  عجایب  الوان  که بنگرید

دیدم    سیاهروی    عروسان    سبز   پوش      کز  غم  دلم  به  دیدن  ایشان بیارمید ...

معروف است که روزی سرخوش هروی شاعر معروف عصر ناصرالدین شاه با عندلیب الذاکرین که از شعرای ظریف مشهور بوده در مجلسی حضور داشته و با هم سرگرم مناظره و مشاعره بوده اند در همین حال خری در حیاط خانه شروع به عرعرکرده عندلیب با شنیدن صدای خر می گوید :

                           سرخوش است این خر که دارد گرم این کاشانه را

سرخوش در پاسخ عندلیب فورا این مصرع نظیری نیشابوری را می خواند :

                                عندلیب آشفته تر می خواند این افسانه را

چنانکه می دانیم با پیدایش مشروطیت بساط دربار که تکیه گاه شعرا بود ، به هم خورد و شعر در دسترس مردم قرار گرفت ؛ اما نه سخنوران عهد انقلاب به زبان خشک و پر تجمل و ریزه کاری های هنر شعری ایران آگاهی کامل داشتند و نه آن سبک ها و قالبها برای بیان احساسات و مفاهیم جدید رسا و مناسب بود . گویندگان این دوره چون راه دیگری در پیش نداشتند ناچار بر ان شدند که مفاهیم و تعبیرات جدید و تصورات ذهنی خود را در اوزان ساده تر و کوتاهتری بریزند و آنرا عجالتا به طور حاضر و آماده در ادبیات عامه راه دهند .

در ایران از دیر زمان دلقکها ومطرب ها و بند باز ها و شعبده باز ها نوعی نمایش خنده دار به وجود آورده بودند این دسته ها در شهر ها و ده ها گردش می کردند و صحنه هایی ترتیب می دادند و قطعات کوچکی به معرض نمایش می گذاشتند و در ضمن بازی و شوخی به کنایه و گاهی به صراحت به طعن و تمسخر اولیای امور می پرداختند . در حلقه آنان تصنیف ها و ترانه هایی به وجود آمده بود که با حوادث و جریان های روز ارتباط داشت ومردم آنها را دهن به دهن یاد گرفته در کوچه و  بازار به آواز می خواندند . این ترانه ها و تصنیف ها بعد از انقلاب مشروطیت در واقع جایگزین زبان آزاد مطبوعات شد و مانند شوخی های نوین ادبی به کار رفت و ادبیات جدید انقلاب در نخستین قدم آزمایش از شکل و قالب آنها استفاده کرد و این تصنیف ها که در پرتو ساختمان و آهنگ مخصوص خود با طبع ملت سازگار بود به محض انتشار در میان مردم کوچه . بازار به دهن ها می افتاد و حس خود آگاهی آنان را بیدار می کرد و توده های ملت را به جنبش و مبارزه با رژیم استبدادی بر می انگیخت .. قطعه زیر یکی از شعر های ضربی و آهنگداری است که از حیث هنر شعری بر نظایر خود رجحان دارد . این شعر را استاد پور داوود از زبان درویش دوره گردی سروده است و چنانکه می دانیم دراویش از عهد صفویه و شاید پیش از ان در تبلیغات و تحریکات سیاسی سهم عمده داشته اند :

هو حق مددی مولا نظری

هو حق مددی مولا نظری

از چیست چنین بیچاره شدیم ؟

کوته دست و غمخواره شدیم ؟

از خان? خود آواره شدیم ؟

نادیده چو ما کس در به دری

هو حق مددی مولا نظری

ایران بنگر ویرانه شده

بین مهر وطن فسانه شده

قومش همگی دیوانه شده

نابود شود اینسان بشری

هو حق مددی مولا نظری

......

     ایرج میرزا از شاعران قرن سیزده هجری شمسی اهل تبریز بود . وی در دار الفنون تحصیل کرد . او که پدر در پدر شاعر و شاعر زاده بوده و خود نیز در جوانی در دربار مظفر الدین میرزا (ولیعهد) میزیسته پس از مدتی از دربار کناره گرفته تا نان از عمل خویش خورد اما شعر او هیچگاه خط مشخصی نیافته است . وی گاهی به پند و اندرز پرداخته گاه از میهن و میهن پرستی سخن رانده ، گاه سیاست و سیاسیون را به باد مسخره گرفته و حتی گاه راه ابتذال و انحطاط پیموده شعر خویش را دستمایه هرزگی و هزل قرار داده است و در این راه تا انجا پیش رفته که علل عقب ماندگی کشور را در عدم ولنگاری و ابتذال دانسته و گاهی مذهبیون را هدف رکیک ترین دشنام ها قرار داده است و این سردرگمی و بی هدفی در سراسر دیوان وی به چشم می آید . شعری که در پی می اید حاصل دوره جوانی وی در ستایش (نظام السلطنه مافی) و اسب خواستن از وی است :

         خواب دیدم  که خدا بال  و  پری داده مرا                 در   هوا  قوت سیر و سفری   داده  مرا

         همچو شاهین به هوا جلوه کنان میگذرم                  تیزرو بالی و  تازنده پری     داده      مرا

         هرکجا قصدکنم می رسم  انجا فی الفور                 گویی  از  برق  طبیعت   اثری   داده مرا

         نه  تلگراف  به گردم  برسد     نه   تلفن                 که  خدا  سرعت  سیر دگری داده مرا...

         جستم از خواب در اندیشه که تعبیرش    چیست                  از چه حق  قوه  فوق  بشری  داده  مرا

        من که در هیچ  زمین  تخم نیفشاندم  پار                  تا کنم فرض  که  اینک  ثمری داده مرا...

        مادرم   زنده نباشد که   بگویم   شو  کرد                 باز   حق  در  سر  پیری پدری داده مرا...

        عاقبت   دانش   من  راه    به  تعبیر  نبرد                 گر چه در هر   فن  ایزد  هنری  داده  مرا

        صبح  دیدم که  به سورانم  و  فرمانفرمای                 اسب    با   تربیت   با   هنری   داده مرا

         والی مشرق کز همت    او    بار   خدای                  طبع  از    دریا    زاینده    تری   داده مرا

من از این شهر سفر خواهم کرد

من از این واحه گذر خواهم کرد

من به تردید نظر خواهم کرد

من به همیاری نرگس سپری خواهم ساخت

پای رفتن را

تیر مژگانی زخمی نکند

قاصدی روزی

خبر از زندگی دیگر داد

من پی همسفری می گشتم

آمد از خستگی راه رسید...

همسفر بود ولی

قلب بی تابش را

زیر باران نگرفت

و عبور از لبه تیغه تکرار نکرد

گلی از شاخه ایثار نچید

در سماوات صداقت با من

پرواز نکرد

باری از غربت من برنگرفت

عاقبت نیمه راه 

پشت مجروحم را

زخم خنجر زد و رفت

قاصدی روزی

 خبر اورد که در پشت تماشایی این برکه ما

 دنیایی است

کوله بارم؟ افسوس!

من پی زاد راهی می گردم

من از این شهر سفر خواهم کرد

                                                         شاعر: مهدی شجاعی

اگر شعر فارسی را به دو مکتب عقل و عشق یا حال و قال تقسیم کنیم اخرین کتاب مدرسه عشق دیوان غزلیات شمس است . اینجا فقط شوریدگی و اشفتگی ، جنون و دیوانگی ، وجد و حال و شور و جوش و خروش می خواهد و بس . غزلیات شمس سر تا پا عشق است و حال ف جذبه است و شور .کلماتی است که در بحران اشفتگی و انقلاب احوال از مغزی متلاطم و روحی پر سودا بیرون جوشیده و حالات مختلف وصل و فراغ و نشاط و اندوه و افسردگیو خمود و وجد و سماع و پایکوبی و دست افشانی او را نشان داده است و بدین سبب جز برای سودا زدگان که نمونه ان احوال را دریافته باشند لذتی ندارد.

از جمله خصایص ادبی غزلیات شمس اوردن ردیف ها و انتخاب بحور مشکل است که به اصطلاح شعرا بحور نامطبوع می گویند نه به این معنی که ناپسند طبع باشد بلکه مراد اوزان نادره قلیل الاستعمال است که گویندگان کمتر پیرامون ان گشته باشند .موازنه سجع و ترصیع نیز در ابیات زیاد به کار رفته است بدون اینکه هیچ تصنع و تکلفی در ان راه یافته باشد در بحور معمول متداول نیز اغلب اوزانی را با سجع ها و قوافی و ردیف های مخصوص به کار برده که دارای ترکیب بندی غنایی است و با اهنگ ترانه ها و سرودهای رقص و سماع متناسب است مثل بحر رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن )

می و نقل این جهانی چو جهان وفا ندارد         

                                        می و ساغر خدایی چو خداست جاودانی

مددی که نیم مستم   بده  ان  قدح  بدستم

                                        که به دولت تو رستم ز ملولی  و گرانی

و بحر رجز مثمن مطوی (مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن )

نیست کند هست بیدل و بی دل و بی دست کند

                                              باده  دهد مست کند ساقی خمار مرا

ای دل قلاش مکن فتنه و پرخاش مکن

                                          شهره مکن فاش مکن بر سر بازار مرا

و بحر متقارب مثمن اثلم (فعلن فعولن فعلن فعولن )

بسیار   کوشی    تا     دل    بپوشی

                                           هر   جزوت  اینجا  بدهد  گوایی

چون نیست رختت چون نیست بختت

                                             زان  روی  سختت  ناید  گدایی

و بحور دیگر...

رابطه اوزان عروضی با الحان موسیقی و تناسب هر وزنی با یکی از مقامات و دستگاه ها و اهنگهای غناییو همچنین ارتباط و تناسب بحور و اوزان شعر با مقاصد و احوال و اغراض گویندگان و خوانندگان از قبیل شادی و اندوه و رثا و تهنیت و مدح و حماسه و وعظ و پند و اندرز و بیان قصص و حکایات رزمی و بزمی و امثال ان خود مطلبی است بسیار مهم که تاکنون چنانکه شاید و باید درباره ان تحقیق نشدده است . اگر غزلیات مولوی و سایر غزلسرایان فرسی را مخصوصا از نظر اوزان و اهنگها بررسی کنند نکات و دقایق مهم کشف می شود که برای فرهنگ ملی ما مخصوصا رشته موسیقی و شعر و ادبیات بسیار مفید خواهد بود .

توجه به عید نوروز و شب چله در شعر اشرف الدین حسینی فراوان به چشم می خورد . وی در چندین شعر به نوروز و غذاها و شیری نی ها و دیگر لوازم خاص ان در نزد ایرانیان پرداخته است از جمله در شعری به نام " خلعت " و خصوصا ترجیع بندی با عنوان " قبای تازه به مناسبت عید نوروز "

عید   امد   و   ما قبا      نداریم          با    کهنه     قبا صفا   نداریم

گردید     لباس    پاره      پاره          در    پیکر  خود عبا   نداریم

جز سنگ و کلوخ واجر وسنگ         ما   بالش  و    متکا    نداریم

جز گاو    برای کسب   روزی          در مزرعه   رهنما    نداریم

اجیل و لباس و پول خوب است          اما چه کنم که  ما نداریم ...

                        در فصل بهار چون کنم چون

                        دل در غم یار خون کنم خون

باید     شب  عید   را پلو خورد          ان ماهی شور  را   جلو  خورد

 در سا ل گذشته   وقت  تحویل           با باقلوا شکر      پلو      خورد

افشرد به   ماهی   اب    نارنج           بس تازه به تازه نو به نو  خورد

ان جوجه تازه را به        یکدم           بلعید  ندیدمش  چطو       خورد

کوکوی برشته را ز      بشقاب           قاپید  به   حالت   چپو     خورد

اندر   سر   سبزه   مرد  زارع          این شعر بخواند و نان جو خورد

                      در فصل بهار چون کنم چون

                      دل در غم یار خون کنم خون

صد   شکر   تمام شد  زمستان          شد   فصل بهار و عیش مستان

منقل   بکشید   سوی     مطبخ           کرسی    ببرید    از    شبستان

ان   سینی   هفت   سین  بیارید          با   سبزه   و   سنجد و سپستان

سورنج و سماق و سرکه و سیر        ارید    به    صفحه   گلستان ..

یاد    فقرا     نمود          ناگاه          دیشب  یکی   از   خدا پرستان

عریان   و   برهنه در شب عید          می گفت    یکی   ز تنگدستان

                      در فصل بهار چون کنم چون

                      دل در غم یار خون کنم خون